Fajans włocławski

---

Historia

Historia włocławskiego fajansu sięga drugiej połowy XIX wieku, kiedy to w 1873 roku otworzono pierwszą fabrykę, znaną jako Włocławska Fabryka Wyrobów Fajansowych. Jej siedziba znajdowała się przy ul. Żelaznej, obecnie ul. Kościuszki. Surowce potrzebne do produkcji glinki fajansowej przywożono drogami wodnymi z Halle w Niemczech. Niestety, zakład ten uległ zniszczeniu w wyniku pożaru w 1880 roku.

W 1882 roku fabryka została zakupiona przez Józefa Teichfelda oraz Ludwika Asterbluma, którzy dokonali jej odbudowy i modernizacji. Nowa nazwa zakładu to Włocławskie Fabryki Fajansu Teichfeld i Asterblum. Początkowo, podobnie jak poprzedni właściciele, wykorzystywali surowce z Halle, lecz z czasem zaczęli sprowadzać glinę z Rosji.

W 1880 roku przy ul. Żelaznej powstała również Nowa Włocławska Fabryka Fajansu, której właścicielami byli Engelman i Schreier. Produkty tej fabryki szybko zyskały renomę i były uważane za najlepsze wśród włocławskich wyrobów. W 1885 roku zakład ten przeszedł rozbudowę, a w 1887 roku został wydzierżawiony przez Leopolda Czamańskiego, który rok później stał się jego właścicielem. Od 1891 roku fabryka działała jako Nowa Włocławska Fabryka Fajansu Leopold Czamański, jednak po śmierci Czamańskiego w 1893 roku, kierowała nią jego rodzina.

W roku 1923 powstała kolejna spółka pod nazwą Włocławska Fabryka Fajansu Leopold Czamański i S-ka, która dominowała na rynku obok konkurencji. Oba główne zakłady produkowały podobne wzory, a czasami realizowały te same zamówienia. Różnice były jedynie w sygnaturze na dnie wyrobów.

Równocześnie, w 1894 roku powstała przy ul. Starodębskiej trzecia fabryka, Włocławska Fabryka Fajansu „Keramos”, ale zbankrutowała w 1907 roku. Zakład ten został przejęty przez Asterbluma oraz braci Czamańskich, co wpłynęło na podobieństwo dekoracji wytwarzanych produktów. „Keramos” funkcjonował do 1924 roku. W 1922 roku koszary wojskowe przy placu Staszica zostały przekształcone w Polską Fabrykę Fajansu Braci Cohn i S-ka, jednak kryzys lat trzydziestych przeszkodził w dalszej produkcji.

W 1937 roku fabrykę wydzierżawiono Alojzemu Czarnieckiemu, a w 1938 roku powstała spółka Zakłady Ceramiczne A. Czarniecki i S-ka. Po wybuchu II wojny światowej obie fabryki z ul. Żelaznej zostały przejęte przez niemiecką administrację i połączone w Industrie Werke Leslau, a Zakłady Ceramiczne A. Czarniecki i S-ka stały się Keramische Werke.

Po zakończeniu wojny, wszystkie zakłady ceramiki zostały zintegrowane i przekształcone w Polskie Zjednoczone Fabryki Fajansu. W 1956 roku przedsiębiorstwo przemianowano na Włocławskie Zakłady Fajansu im. Rewolucji 1905 roku. W 1959 roku uruchomiono produkcję porcelitu stołowego, a w 1967 roku zbudowano nowoczesny zakład przy ul. Płockiej – Fabryka Porcelany.

Na skutek transformacji ustrojowej w Polsce po 1989 roku zakończono produkcję fajansu we Włocławku. W 1991 roku fabryka zakończyła działalność, ale już w 2002 roku, dzięki inicjatywie byłych pracowników, powstała nowa Fabryka Fajansu Włocławek. Wytwarzano tu oryginalne produkty z tradycyjnymi zdobieniami, co zapewniało autentyczność wyrobów.

Produkcja rozwijała się do 2020 roku, gdy z powodu pandemii Covid-19 została wstrzymana. W 2021 roku działalność fabryki wznowił miejscowy przedsiębiorca Tyberiusz Rajs, który wprowadził na rynek nowe fasony, kontynuując jednocześnie tradycję wytwarzania kultowych modeli. W 2022 roku fabryka rozszerzyła asortyment o ręcznie malowaną biżuterię Fajansowe.love, która wykorzystuje wzory kujawsko-dobrzyńskie.

Obecnie, Fabryka Fajansu Włocławek Tyberiusz Rajs, ulokowana na Falbance, prowadzi sprzedaż hurtową i detaliczną, a w 2024 roku planuje przeniesienie na ulicę Spółdzielczą 3 we Włocławku.

Asortyment i zdobnictwo

Historia wykonania fajansu we Włocławku jest niezwykle bogata oraz zróżnicowana. Już w pierwszej działającej fabryce rozpoczęto produkcję różnorodnych naczyń użytkowych, takich jak talerze, misy oraz komplety do serwowania potraw. Równocześnie wytwarzano wiele urządzeń galanteryjnych.

W Nowej Włocławskiej Fabryce Fajansu Engelman i Schreier, działającej w latach 1880-1888, wzory dekoracyjne prawdopodobnie importowane były z innych krajów. Wyroby charakteryzowały się intensywnym kolorowym nadrukiem, co stanowiło istotny element ich estetyki.

W kolejnej dużej fabryce – Włocławskiej Fabryce Fajansu Teichfeld i Asterblum (1882-1918) – koncentrowano się głównie na produkcji serwisów obiadowych oraz pojemników toaletowych. Początkowo zdobienia przybierały formę wzorów cebulowych i kwiatowych gałązek, a później dominowały motywy fiołków oraz niezapominajek.

W latach 1888-1923 w Nowej Włocławskiej Fabryce Fajansu Leopolda Czamańskiego wprowadzono drobne bukieciki kwiatów zdobiące dno talerzy, a także trzy gałązki umieszczane na krawędziach. Ekspansja na rynek rosyjski wiązała się z dekorowaniem fajansu nadrukami przedstawiającymi znaczące budowle oraz pomniki z tego kraju.

W okresie przed drugą wojną światową dominowała produkcja naczyń kuchennych i stołowych: naczyń, talerzy oraz kubków, które często miały dekoracje w formie dziecięcych główek lub reliefów.

Podczas II wojny światowej (1939-1945) fabryki skoncentrowały się na produkcji użytecznego fajansu dla armii oraz placówek medycznych, dominując wytwarzając fajans biały z minimalnymi dekoracjami. Warto zaznaczyć, że w połączonych zakładach produkowano również ceramiczne części do municji.

Po zakończeniu wojny zmiany w estetyce produkowanych wyrobów były możliwe dzięki współpracy fabryk z Biurem Nadzoru Estetyki Produkcji oraz Instytutem Wzornictwa Przemysłowego. Dzięki wsparciu artystów, zaczęto tworzyć unikalne wyroby znane jako Włocławki, które wyróżniały się nowatorskimi wzorami stworzonymi przez uznanych plastyków.

W latach 80. XX wieku pojawiły się nowe trendy, gdzie dominowały wazony oraz amfory, zdobione intensywnymi motywami roślinnymi oraz zegary z kwiatowymi dekoracjami.

Obecnie asortyment fabryk obejmuje zarówno tradycyjne, jak i popularne formy. Zachowano przy tym oryginalne zasady dekoracyjne oraz palety kolorystyczne. Nadal w modzie są filiżanki, figurki oraz wazony, a po raz pierwszy w historii, tradycyjne motywy zdobnicze przeniesiono na mniejsze formy, takie jak koraliki, perełki i medaliony, tworząc biżuterię wzbogaconą srebrem.

Konkursy na malowany fajans

Konkurs malowanego fajansu ma długą historię, którą warto poznać. Pierwsza edycja miała miejsce w 1949 roku, a następne zorganizowano w latach 1956 oraz 1958. W dekadzie lat 70. konkursy, które odbywały się w sposób nieregularny, przekształciły się w cykliczne wydarzenie pod nazwą „Biennale Fajansu Włocławskiego”. Wejściem w ten nowy format było zorganizowanie pierwszej edycji z okazji setnej rocznicy istnienia fajansu Włocławskiego, która odbyła się w 1973 roku.

Od tamtego czasu co dwa lata w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej organizowano wystawy, które gromadziły prace artystów oraz miłośników tej formy sztuki. Dodatkowo, odbywały się kiermasze, na których malarki mogły sprzedawać swoje unikalne wyroby. Takie kreatywne spotkania sprzyjały rozwijaniu umiejętności malarskich oraz projektowaniu nowych, oryginalnych wzorów.

W 1973 roku w Muzeum Kujawskim powołano do życia Dział Fajansu, który miał na celu gromadzenie oraz promowanie wszelkich osiągnięć w tej dziedzinie. W rezultacie dziesięciu edycji „Biennale” trwającego od 1973 do 1991 roku, muzeum mogło wzbogacić swoje zbiory o około 15 000 obiektów pochodzących z włocławskich fabryk fajansu. Te wydarzenia nie tylko wzbogaciły kolekcję muzeum, ale również przyczyniły się do rozwoju lokalnej sztuki oraz rzemiosła.

Współpraca z artystami

W ciągu lat, włocławski fajans cieszył się ogromnym zainteresowaniem wśród artystów, którzy chętnie wykorzystywali jego unikalne cechy. Ich twórczość często wychodziła poza tradycyjne ramy zastosowania tego cennego materiału.

Jednym z kluczowych twórców w latach 1953–1978 był Jan Sowiński (1911–1990), artysta ceramik, który pracował w Ośrodku Wzorcującym Włocławskich Zakładów Ceramiki Stołowej. Jego wkład w tę dziedzinę obejmuje opracowanie setek form ceramiki zarówno okolicznościowej, jak i użytkowej.

W lipcu 2009 roku, Andrzej Łączyński, artysta stworzył kolekcję, która obejmowała ponad 200 czarno-białych talerzy, zaprojektowaną dla fabryki na Falbance. W czasie obchodów Roku Chopinowskiego 2010, w Galerii Sztuki Współczesnej, przedstawił marginesujący zestaw dwóch setek fajansowych ptaków, które zachwyciły zwiedzających.

Co więcej, podczas Światowej Wystawy Expo w Dubaju w 2022 roku, projektanci mody RAD DUET razem z grupą Instytut B61, zrealizowali projekt „Kowalski in Space”, który dostarczył inspiracji do stworzenia skafandrów astronautów, odzwierciedlających wzory włocławskiego fajansem oraz kryształowe motywy pochodzące z huty „Irena”.

Innym interesującym projektem jest „Biżuteria z talerzy”, która została opracowana przez Magdalenę Ziółkowską. W ramach tego przedsięwzięcia artystka przywraca do życia fragmenty „Włocławków”, tworząc z nich wyjątkowe elementy biżuteryjne.

W 2020 roku, Sylwia Szary, będąca rodowitą włocławianką, wprowadziła na rynek swoją markę odzieżową FAJANSIARA. Jej projekty czerpią inspirację z włocławskiego fajansem i zyskały duże uznanie zarówno wśród lokalnych, jak i międzynarodowych odbiorców, co miało swoje odzwierciedlenie na targach Expo w Dubaju oraz podczas wojewódzkich dożynek.

Od 2021 roku, fabryka kontynuuje współpracę z lokalnym artystą Mariuszem Konczalskim, który specjalizuje się w produkcji dekoracyjnych pater, talerzy, wazonów oraz filiżanek, wpisując się w kontynuację tradycji włocławskiego fajansu.

---

Oceń: Fajans włocławski

---