Stefan Koźmiński

---

Życiorys

Stefan Koźmiński pochodził z rodziny szlacheckiej wyznania unickiego, która posługiwała się herbem Poraj. Jego ojciec, Leon, był rodem z Ostromęczyna, a w swojej karierze pełnił funkcję koadiutora księdza Michała Koźmińskiego w parafii unickiej w Chłopkowie, gdzie później został proboszczem. Matką Stefana była Konstancja Hoffman. Był ósmym z dziesięciorga dzieci rodziny Koźmińskich i jednym z zaledwie dwóch, którzy zostali ochrzczeni oraz bierzmowani w obrządku rzymskokatolickim, przyjmując jednocześnie imiona zachodnich patronów. Zmiana obrządku mogła być podyktowana groźbą prześladowań, jakie wówczas zagrażały unitom z rąk Rosjan.

Koźmiński zdobył wykształcenie w szkole w Białej Podlaskiej, gdzie później również zamieszkał. W latach 1805–1807 był zatrudniony w biurze inżyniera okręgu bialskiego. Z kolei okres pomiędzy 1807 a 1822 rokiem jest luką w jego biografii. W 1822 roku zdał egzamin na budowniczego II stopnia, a już w następnych latach podjął pracę jako zastępca budowniczego w obwodzie bialskim.

W latach 1826–1845 pełnił funkcję budowniczego okręgu bialskiego. Podczas powstania listopadowego zarząd okręgu został podporządkowany rosyjskiemu komisarzowi wojennemu. Koźmiński postanowił pozostać na swoim stanowisku, aktywnie wspierając działania armii rosyjskiej, pełniąc nieodpłatne role tłumacza i magazyniera, a nawet zapraszając rosyjskich żołnierzy na wspólne posiłki. W konflikcie po stronie polskiej walczyli jego dwaj synowie oraz szwagier. W 1837 roku Stefan uzyskał stopień urzędnika 9-ej klasy, a w latach 1840–1845 był budowniczym okręgu kujawskiego, z siedzibą we Włocławku.

Projekty autorstwa Koźmińskiego

Stefan Koźmiński był architektem, którego osiągnięcia obejmowały projektowanie dominujących budowli w stylu klasycystycznym. Jego projekty cieszyły się dużym uznaniem i obejmowały jednopiętrowe murowane kamienice, które zazwyczaj pokryte były dachówką. Co istotne, te budynki często zawierały wysokie piwnice, które wykorzystywane były zarówno jako pomieszczenia gospodarcze, jak i lokale usługowe.

Elewacje jego kamienic charakteryzowały się bogatym wystrojem, co objawiało się zastosowaniem boniowania na parterze oraz żeliwnymi balustradami balkonowymi, które były sprowadzane bezpośrednio z Warszawy. Wiele uwagi poświęcał także schodom we wnętrzach, które zazwyczaj były drewniane i posiadały taflową powierzchnię. Wzdłuż schodów znajdowały się dekoracyjne balustrady z toczonymi balasami od frontu i kwadratowymi przy kuchni, a drzwi były ozdobione ornamentowanymi płycinami oraz żelaznymi okuciami.

Jako budowniczy okręgu bialskiego, Koźmiński był odpowiedzialny za stworzenie projektów takich jak Cerkiew św. Onufrego (1826), synagoga z chederem (1826), ratusz (1830) oraz szkoła wydziałowa. Kreacja budynków odbudowywanych po pożarze, który strawił ostatnie 1/3 zabudowań miasta w 1830 roku, również należy do jego zasług. Ważnym osiągnięciem było także zaplanowanie nowego układu sytuacyjnego miasta, który uwzględniał miejsce na getto żydowskie, co miało miejsce 23 maja 1823 roku. W okolicach 1830 roku wykonał on również jedyny zachowany plan popadającego w ruinę Zamku Radziwiłłów.

Jednym z najważniejszych budynków, które zaprojektował Koźmiński we Włocławku, był gmach byłego Starostwa Powiatowego mieszczący się przy ul. 3 Maja 17 (róg ul. Żabiej), który został ukończony w 1844 roku. Dziś siedzibę ma tam rektorat Państwowej Uczelni Zawodowej we Włocławku. Budynek o klasycystycznym stylu został zbudowany z myślą o biurze powiatu, które w tym czasie przeniesiono z Brześcia Kujawskiego do Włocławka. Gmach charakteryzuje się planem prostokąta oraz ryzalitem, w którym znajduje się główne wejście. Ryzalit udekorowany jest pilastrami i stiukami, które przybierają formę rózg liktorskich oraz pilasterków hermowych.

Elewacja budynku jest bogato zdobiona, co podkreśla jego rangę. Jednakże wnętrze gmachu, z racji licznych remontów, straciło swój pierwotny charakter. Już w 1851 roku przeprowadzono pierwszą przebudowę, która była dziełem Franciszka Tournelle’a. Z braku rysunków z tego okresu, pierwotny projekt wnętrza autorstwa Koźmińskiego jest znany jedynie z opisów. Przebudowa doprowadziła do całkowitej zmiany układu pomieszczeń, stolarki drzwiowej oraz podłóg, a także usunięcia ozdobnych pieców celem wprowadzenia centralnego ogrzewania.

W 1845 roku Koźmiński zaprojektował również spichlerz zbożowy, którego lokalizację określono na Stodólnej 80 we Włocławku. Budynek ten zyskał sławę w czasie powstania styczniowego, stając się siedzibą carskiego więzienia. W 1913 roku spichlerz został przekształcony w mieszkania, co wiązało się ze zmianą oryginalnej elewacji, podziału pomieszczeń oraz powiększenia okien w celu doświetlenia mieszkań. Niestety, pierwotny projekt elewacji nie jest znany. Budynek ostatecznie został rozebrany w latach 2012–2013.

Koźmiński zaprojektował również inne budynki we Włocławku, w tym domy pod adresami: Tumska 8 (1842), Szpichlerna 8 (1842), Cyganka 13 (1842), Cyganka 26 (1842), Maślana 2 (1845), 3 Maja 26 (1845), 3 Maja 28 (1845) oraz Stary Rynek 13 (1845). Należy podkreślić, że domy przy ul. Tumskiej 8, Szpichlernej 8, Cyganka 26 oraz 3 Maja 26 już nie istnieją. W roku 1913 na miejscu budynku przy ul. Cyganka 26 wzniesiono nową istniejącą do dziś kamienicę.

Życie prywatne

W 1805 roku Stefan Koźmiński poślubił Domicelę Gołębiowską, z którą mieli czworo dzieci: Kazimierza, Ludwika, Franciszka i Eleonorę, która żyła w latach około 1813–1839. Warto zaznaczyć, że Ludwik i Franciszek zginęli w 1831 roku walcząc jako żołnierze w powstaniu listopadowym. 30 grudnia 1827 roku, w parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Ostrowie Lubelskim, Stefan zawarł drugi związek małżeński z Aleksandrą z Kahlów (1807–1886), którą poznał na odpuście w Parafii św. Antoniego w Huszlewie.

Kahlowie, pochodzący z Saksonii, nosili tytuł baronowski i osiedlili się w Polsce w okresie panowania Sasów. Istnieją przypuszczenia, że ślub odbył się w Ostrowie Lubelskim, ponieważ burmistrzem miasta był wówczas Jan Dębczyński, wuj Aleksandry. Świadkami na ceremonii byli Jan Dębczyński oraz burmistrz Białej Podlaskiej, Jan Sadowski.

Koźmińscy mieli wiele dzieci: Aleksandra Piotra Józefa (1828–1909), Florentyna Wacława Jana Stefana (1829–1916), Stefanii Franciszki Józefy Michaliny (1834–1912), Karoliny Emilii Hieronimy (1835–1836), Kamili Karoliny Feliksy (zamężnej Zajfert, 1838–?), Władysława Adama Anastazego (1832–?, zm. w dzieciństwie) oraz Julianny (1841–?, zm. w dzieciństwie).

Rodzina Koźmińskich była głęboko religijna, co miało wpływ na wybory życiowe jej członków. Florentyn i Stefania postanowili prowadzić życie zakonne. Stefania przyjęła imię Honorata i została wizytką w Warszawie. Ojciec Stefana pragnął, aby jego syn Florentyn został architektem, lecz ten zdecydował się na życie w zakonie kapucynów. Jako Honorat Koźmiński stał się założycielem wielu zakonów, a obecnie uznawany jest za błogosławionego Kościoła Katolickiego.

W swoich wspomnieniach bł. Honorat podkreślił, że śmierć ojca była dla niego ogromną stratą i wpłynęła na jego kryzys wiary, który zakończył się mistycznym doświadczeniem z dnia 15 sierpnia 1846 roku.

---

Oceń: Stefan Koźmiński

---