Jan Kochanowicz

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Jan Kochanowicz przyszedł na świat w rodzinie kupieckiej, syna Michała Kochanowicza (1837–1914) oraz Emilii z Lesińskich (1842–1905). Jego ojciec był właścicielem nieruchomości we Włocławku, gdzie prowadził sklep kolonialny oraz statki żeglugi wiślanej, a zanim zajął się handlem, był lakiernikiem. Wśród jego rodzeństwa znajdują się: Stanisław Zachariasz Kochanowicz (1867–1917), lekarz, Maria Adamina Kochanowicz (1869–1918), inżynier Kwiryn Leon Wojciech Kochanowicz (1872–1953), oraz fabrykant Józef Aleksander Kochanowicz (1875–1957). Jednym z jego bratanków był Tadeusz Kochanowicz (1910–1995), który zyskał renomę jako urzędnik w II Rzeczypospolitej oraz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a także był łącznikiem Rządu RP na uchodźstwie.

W 1898 roku Jan ukończył maturę w Gimnazjum Realnym w Kałudze, a następnie w latach 1898–1900 studiował na Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Po odbyciu służby wojskowej w latach 1901–1902, kontynuował naukę w Niemczech, gdzie zgłębiał nauki społeczne.

Rewolucja 1905 roku i emigracja

Był aktywnym uczestnikiem rewolucji 1905 roku, z zaangażowaniem dołączając do protestów we Włocławku. Po udziale w akcji zorganizowanej przez Polską Partię Socjalistyczną, zmuszony został do opuszczenia Polski. Następnie przez sześć lat mieszkał w Chicago, gdzie zaangażował się jako redaktor w czasopiśmie Dziennik Ludowy, o wyraźnie socjalistycznej orientacji. W tym czasie stał się jednym z kluczowych działaczy polskiej sekcji Partii Socjalistycznej w USA, powstałej z rozłamu w Związku Zagranicznym Socjalistów Polskich. Poza tym, był jednym z inicjatorów stworzenia Polskiego Uniwersytetu Ludowego oraz wykładowcą w Wędrownym Uniwersytecie Robotniczym.

W Chicago stawiał pierwsze kroki w artystycznym świecie, występując na scenach teatralnych amatorskich w ramach Towarzystwa Nowe Życie.

Powrót do Polski, początki kariery aktorskiej i udział w I wojnie światowej

W 1911 roku Jan postanowił wrócić do Polski i osiedlił się we Lwowie, gdzie rozpoczął studia aktorskie pod okiem J. Chmielińskiego. W maju 1913 roku odbył swój debiut teatralny w Przemyślu, a przez następny rok związany był z zespołem Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do Legionów Polskich Piłsudskiego, gdzie walczył przez następny rok.

W sezonie teatralnym 1915/16 powrócił na scenę Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, a w kolejnych latach występował w Teatrze Wielkim w Lublinie, a następnie w Teatrze Polskim w Warszawie. Debiutować jako reżyser miał w Lublinie, gdzie przygotował sztukę Mazepa, kontynuując występy w warszawskich Teatrach Miejskich.

Dwudziestolecie międzywojenne i II wojna światowa

W latach 1919–1924 występował w Teatrze Reduta, gdzie po raz pierwszy nawiązał stałą współpracę jako reżyser teatralny. Konflikt z dyrektorem Juliuszem Osterwą spowodował, że opuścił ten zespół i przeszedł do Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie, gdzie występował i reżyserował w sezonie 1924/25. Następnie grał w Teatrach Miejskich w Łodzi oraz w Teatrze Miejskim w Lublinie.

W sezonie teatralnym 1927/28 działał jako współkierownik Teatru Nowego w Poznaniu, a jego działalność kontynułowała się poprzez występy i reżyserię w Teatrze Ateneum w Warszawie oraz w Teatrze Miejskim w Toruniu. W 1930 roku był zaangażowany w działalność Teatru Polskiego w Warszawie.

W międzywojniu, w latach 1932–1935, działał w Teatrze Polskim w Katowicach, zaś kolejne sezony spędził w Teatrach Miejskich w Łodzi (1935/36), Teatrze Miejskim w Sosnowcu (1936/37) oraz w Instytucie Reduty (1937/38). W 1937 roku wystąpił gościnnie w Teatrze Kameralnym w Warszawie. Na wielkim ekranie pojawił się w filmach Uwiedziona oraz Serce matki w 1931 i 1938 roku.

Po wybuchu II wojny światowej, Jan nie był aktywny zawodowo, utrzymując się ze sprzedaży artykułów malarskich.

Działalność związkowa i popularyzatorska

W 1918 roku Jan Kochanowicz był jednym z założycieli Związku Artystów Scen Polskich, biorąc aktywny udział w tworzeniu statutu organizacji jako członek komisji. W kolejnych latach pełnił rolę członka Zarządu Głównego oraz Naczelnej Rady Artystycznej ZASP, a w 1946 roku otrzymał tytuł zasłużonego członka Związku.

W 1919 roku zainicjował powstanie czasopisma Scena Polska, którego został redaktorem naczelnym jako pierwszego ogólnopolskiego pisma poświęconego tematyce teatralnej. W 1920 roku pełnił funkcję redaktora Jednodniówki Aktora.

Kochanowicz wygłaszał liczne wykłady na temat sztuki teatralnej, a w latach 1921–1924 oraz sezonie 1931/32 pełnił rolę profesora gry scenicznej w Oddziale Dramatycznym Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie oraz w Szkole H.J. Hryniewieckiej w latach 1921–1922 i 1929–1930.

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Po zakończeniu działań wojennych, Jan porzucił przerwaną karierę teatralną i w 1945 roku przyczynił się do organizacji Studia Teatralnego przy Teatrze Miejskim w Łodzi. W sezonie 1945/46 grał oraz reżyserował w Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza w Łodzi oraz w Teatrze Komedii Muzycznej Lutnia.

W latach 1946–1949 był związany z Miejskimi Teatrami Dramatycznymi w Warszawie, gdzie w 1947 roku objął stanowisko kierownika sceny Rozmaitości. Następnie w latach 1949–1959 pełnił funkcje aktora i reżysera w Teatrze Powszechnym w Warszawie. W sezonie 1952/53 gościnnie występował i reżyserował w Teatrze Ziemi Opolskiej. W tym czasie uczcił 40-lecie swojej pracy artystycznej 17 maja 1949 roku. Ostateczną sztukę, Ciotunię, wystawił w Teatrze im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku, a ostatnią rolę odegrał w 1962 roku w sztuce Kariera Artura Ui w Teatrze Współczesnym w Warszawie. 23 czerwca 1967 roku obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia swojej kariery teatralnej.

W 1958 roku otrzymał Nagrodę Miasta Stołecznego Warszawy i w następnym roku został prezesem honorowym Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu. W 1959 roku przeszedł na zasłużoną emeryturę. Przez krótki czas, w 1949 roku, był wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej w Warszawie.

Jan wystąpił w Teatrze Polskiego Radia w latach 1951 i 1958 trzykrotnie, a między 1959 a 1961 zagrał w trzech spektaklach Teatru Telewizji. Dodatkowo, w 1954 roku wystąpił w etiudzie szkolnej Ostatni wieczór, natomiast w 1960 roku zagrał drugoplanową rolę w filmie Rzeczywistość.

Jan Kochanowicz zmarł 3 października 1969 roku w Warszawie, a jego ciało spoczęło na cmentarzu Wojskowym na Powązkach, w kwaterze A32-3-23.

Życie prywatne

Jan Kochanowicz, podczas swojej pracy w Krakowie, osiedlił się przy ulicy św. Filipa 23. Po zakończeniu wojny przeniósł się na ul. Goraszewską 26 w dzielnicy Sadyba w Warszawie, gdzie mieszkał aż do swojej śmierci. Jego obecność pod tym adresem uwidoczniona jest w Spisie Abonentów Warszawskiej Sieci Telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej z roku 1937/38.

Irena Horoszkiewicz, córka przedwojennych właścicieli dworku znajdującego się na ul. Goraszewskiej 24, wspomina, że mieszkańcy ulicy, a wśród nich Jan Kochanowicz, mieli ze sobą bliskie relacje i często spotykali się, by grać w brydża.

Jan był żonaty z Wandą Marwicz z Eiblów, wybitną aktorką, która żyła w latach 1905–1981.

Spuścizna

Ocena gry

Zdaniem T. Kołakowskiego, Jan Kochanowicz wyróżniał się korzystnymi cechami zewnętrznymi, takimi jak średni wzrost, smukła figura oraz dźwięczny głos. Wspomnienia Tadeusza Byrskiego odnotowują, że aktor był postrzegany jako rezonator. Według A. M. Swiniarskiego, jego występ w roli Sartoriusza podkreślał umiejętność maskarady, która stała się jedną z jego specjalności. Kochanowicz zyskał na doświadczeniu, pracując w Teatrze Reduta, co zostało wzbogacone przez jego wcześniejsze zmagania jako dziennikarza. Cechowała go wysoka erudycja oraz szacunek dla tekstu. Dyrektor Teatru Reduta, Juliusz Osterwa, akcentował zarówno zdolności fizyczne Kochanowicza, jak i jego talenty w zakresie maskarady, zauważając, iż potrafił odtwarzać autentyczne postaci, nawet te, które wydawały się nieprawdopodobne.

Jednymi z najbardziej uznawanych ról Kochanowicza były postacie takie jak Damian w Ślubach (wg T. Byrskiego), Lelewela w Nocy listopadowej (wg Antoniego Słonimskiego), Sartoriusza w Szczyglim zaułku, Pawła Alberta Lenoira w Archipelagu Lenoira oraz Dyrektora w Dwóch teatrach (wg A. M. Swiniarskiego). Jan Kochanowicz wierzył, że sztuki teatralne powinny mieć wysoki poziom artystyczny. Jego idee były kontynuowane przez wielu, w tym przez Olgierda Łukaszewicza.

Twórczość

Jako aktor

Role teatralne

Na deskach Teatru Miejskiego im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, wystąpił w:

• 1913 – Stracone zachody miłosne jako Mercat,
• 1914 – Pigmalion jako Pułkownik Pickering,
• 1915 – Warszawianka jako Bonawentura Niemojowski.

W Teatrze Polskim w Warszawie zagrał:

• 1917 – Sułkowski jako Sułkowski,
• 1917 – Wieczór Trzech Króli jako Antoni,
• 1918 – Judasz z Kariothu jako Piotr (reż. Ludwik Solski),
• 1930 – Noc listopadowa jako Joachim Lelewel.

W Teatrze Reduta w Warszawie wystąpił w:

• 1919 – Ponad śnieg bielszym się stanę jako Starszy żołnierz/Światobór (reż. Juliusz Osterwa),
• 1920 – W małym domku jako Doktór,
• 1920 – Papierowy kochanek jako Krawiec,
• 1920 – Fircyk w zalotach jako Aryst,
• 1920 – Pomsta jako Kyciuś (reż. Mieczysław Limanowski i J. Osterwa),
• 1921 – Przechodzień jako Jerzy Barcz (reż. M. Limanowski i J. Osterwa),
• 1921 – Balwierz zakochany jako Xawery/Rafael/Licencjat (reż. M. Limanowski i J. Osterwa),
• 1921 – Wytworny szachraj jako Glebowski/Sołtanowicz (reż. M. Limanowski i J. Osterwa),
• 1922 – Ulica dziwna jako Burmistrz (reż. Adam Dobrodzicki),
• 1922 – Alchemik miłości jako Czarny Pierot/Zenon (reż. Maria Dulębianka),
• 1922 – Judasz jako Kaifasz (reż. M. Limanowski, J. Osterwa),
• 1922 – Tragedia Eumenesa jako Eumenes (reż. Jan Kochanowicz),
• 1923 – Lekkoduch jako Pan z policji (reż. M. Limanowski, J. Osterwa),
• 1923 – Turoń jako Józef Chwalibóg (reż. M. Limanowski, J. Osterwa).

Na scenie Teatru im. Bogusławskiego w Warszawie zagrał:

• 1924 – Podróż po Warszawie jako Aktor niesforny/Wilhelm,
• 1924 – Opowieść zimowa jako Poliksenes (reż. J. Kochanowicz, Leon Schiller),
• 1925 – Bandurka jako Rogacz (reż. L. Schiller),
• 1925 – Kniaź Patiomkin jako Mitienko (reż. L. Schiller),
• 1925 – Złoty Płaszcz jako Taj Fah Min/ Loj Gong-Piorun (reż. Janusz Strachocki),
• 1925 – Żołnierz królowej Madagaskaru jako Mącki (reż. J. Kochanowicz).

W Zespole Teatrów Miejskich w Łodzi wystąpił:

• 1925 – Otello jako Jago,
• 1935 – Każdy człowiek jako Człowiek.

W Teatrze Miejskim w Lublinie zagrał w:

• 1926 – Dziady jako Ksiądz Piotr.

Na deskach Teatru Nowego im. Heleny Modrzejewskiej w Poznaniu wystąpił w:

• 1927 – Sen jako Wódz Czarnych Wojsk (reż. Edmund Wierciński),
• 1927 – Maski jako Paskal (reż. E. Wierciński),
• 1927 – Papierowy kochanek jako Hipolit.

W Teatrze Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie wystąpił w:

• 1928 – Śluby jako Damian,
• 1928 – Kwadratura koła jako Wasia (reż. J. Kochanowicz),
• 1928 – Złamana drabina jako Książę de Coulaine (reż. J. Kochanowicz),
• 1928 – Mirandolina jako Kawaler di Ripafratta,
• 1928 – Wilki jako Quesnel (reż. J. Kochanowicz),
• 1928 – W noc lipcową jako Maroński,
• 1928 – Powsinogi beskidzkie jako Śklarz.

W Teatrze Miejskim w Toruniu wystąpił w:

• 1929 – Adwokat i róże jako Adwokat (reż. J. Kochanowicz),
• 1929 – Maria Stuart jako Darnley (reż. J. Kochanowicz).

W Teatrze Polskim w Katowicach zagrał:

• 1932 – U mety jako Franciszek (reż. J. Kochanowicz),
• 1932 – Kupiec wenecki jako Antonio,
• 1932 – Artyści jako Skid Johnson (reż. J. Kochanowicz),
• 1932 – Stefek jako Cezar (reż. J. Kochanowicz),
• 1932 – Koriolan jako Koriolan,
• 1932 – Polityka i miłość jako Zachara (reż. J. Kochanowicz).

W Teatrze Kameralnym w Warszawie wystąpił:

• 1937 – Współczucie, wiele ról (reż. Karol Adwentowicz).

W Instytucie Reduty w Warszawie zagrał:

• 1938 – Uciekła mi przepióreczka jako Ciekocki (reż. J. Osterwa),
• 1939 – Haneczka i duch jako Redaktor (reż. Stanisław Janowski).

W Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza w Łodzi wystąpił:

• 1945 – Pigmalion jako Jegomość o wyglądzie wojskowym/Pułkownik Pickering (reż. Michał Melina),
• 1945 – Głupi Jakub jako Doktor,
• 1945 – Ich czworo jako Mąż.

Na scenie Miejskich Teatrów Dramatycznych w Warszawie zagrał:

• 1946 – Wesele jako Dziennikarz (reż. Kazimierz Wilamowski),
• 1947 – Dwa teatry jako Dyrektor (reż. J. Kochanowicz),
• 1947 – Żabusia jako Bartnicki (reż. J. Kochanowicz),
• 1948 – Archipelag Lenoir jako Paweł Albert Lenoir (reż. J. Kochanowicz),
• 1949 – Szczygli zaułek jako Sartoriusz (reż. Eugeniusz Poreda),
• 1949 – Głupi Jakub jako Doktór (reż. Irena Ładosiówna),
• 1950 – Moskiewski charakter jako Griniow Fiedor Stiepanowicz (reż. Karol Borowski),
• 1951 – Awans jako Inżynier Bieluń (reż. Zbigniew Sawan),
• 1952 – Rodzinka jako Horacy Perrault (reż. Kazimierz Pawłowski),
• 1953 – Chirurg jako Terentij Osipowicz Bublik (reż. Tadeusz Kubalski),
• 1954 – Zdarzenie jako Szymon Kudela (reż. Stanisława Perzanowska),
• 1956 – Złota kareta jako Paweł Niepriachin (reż. Henryk Szletyński),
• 1956 – Filomena Marturano jako Alfredo Amoroso (reż. Adam Hanuszkiewicz),
• 1957 – Podróż po Warszawie jako Dziadek (reż. Maryna Broniewska),
• 1957 – Arszenik i stare koronki jako Pastor Harper (reż. A. Hanuszkiewicz),
• 1957 – Klątwa jako Dzwonnik (reż. Irena Babel),
• 1958 – Bartłomiejowy jarmark jako kapitan Krztyna (reż. Barbara Kilkowska),
• 1958 – Elżbieta królowa Anglii jako Arcybiskup (reż. H. Szletyński),
• 1959 – Pod mlecznym lasem jako Lord Kryształ (reż. I. Babel).

W Teatrze Ziemi Opolskiej w Opolu zagrał:

• 1953 – Niemcy jako Profesor Sonnenbruch (reż. J. Kochanowicz, Ireneusz Erwan).

W Teatrze Współczesnym w Warszawie wystąpił:

• 1962 – Kariera Artura Ui jako Obrońca (reż. Erwin Axer).

Filmografia

Na ekranie pojawił się w filmach:

• 1931 – Uwiedziona jako obrońca (reż. Michał Waszyński),
• 1938 – Serce matki jako lekarz (reż. M. Waszyński),
• 1954 – Ostatni wieczór jako doktor Hans Janke (reż. Stanisław Jędryka),
• 1960 – Rzeczywistość jako rektor Uniwersytetu Wileńskiego (reż. Antoni Bohdziewicz).

W Teatrze Telewizji i Polskiego Radia

W Teatrze Polskiego Radia wystąpił w:

• 1951 – Dwie wizyty jego ekscelencji jako Ksiądz (reż. Zbigniew Koczanowicz),
• 1958 – Pikawki, wiele ról (reż. Wiesław Opałek),
• 1958 – Ulicznik warszawski jako Nieznajomy (reż. Rudolf Ratschka).

W Teatrze Telewizji zagrał w:

• 1959 – Zdemaskowanie Blanco Posneta (reż. Jerzy Kreczmar),
• 1961 – Choucas, wiele ról (reż. Andrzej Szafiański),
• 1962 – Pierwsza koniugacja jako Dyrektor (reż. Stanisław Wohl).

Jako reżyser

Jan Kochanowicz jako reżyser realizował spektakle w:

• Teatrze Wielkim w Lublinie – w 1916 r. Mazepa,
• Teatrze Reduta w Warszawie – w 1922 r. Tragedia Eumenesa,
• Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie – w 1924 r. Opowieść zimowa (wspólnie z L. Schillerem) i Żołnierz królowej Madagaskaru w 1925 r.,
• Teatrze Nowym im. Heleny Modrzejewskiej w Poznaniu – w 1927 r. Gwałtu, co się dzieje!, Robert i Bertrand, czyli dwaj złodzieje, Świecznik, Złamana drabina, Papierowy kochanek, Nieuchwytny, Chłopi, Czy jest co do oclenia?, Mąż z grzeczności, Gra ról w 1928 r.,
• Teatrze Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie – w 1928 r. Kwadratura koła oraz w 1929 r. Złamana drabina, Wilki, Oj młody, młody!,
• Teatrze Miejskim w Toruniu – w 1929 r. Bardzo starannie i subtelnie, Adwokat i róże, Sułkowski, Maria Stuart,
• Teatrze Polskim w Katowicach – w 1932 r. U mety, Artyści, Stefek, Polityka i miłość,
• Teatrze Miejskim w Sosnowcu – w 1936 r. Głupi Jakub, U mety i Dar Poranka,
• Teatrze Komedii Muzycznej Lutnia w Warszawie – w 1946 r. Król Włóczęgów.

Jako scenograf

Jan Kochanowicz zaprojektował scenografię w:

• Teatrze Miejskim w Toruniu – w 1924 r. Rewizor.

Autor podręczników

Kochanowicz był także autorem istotnych podręczników dotyczących gry teatralnej. W jego pracy Wstęp do nauki o teatrze z 1929 roku znalazła się pierwsza w historii definicja pojęcia polityki teatralnej. Inne jego dzieła to:

• Zarys nauki żywego słowa (Warszawa, 1936),
• Reżyseria w teatrze ludowym (Warszawa, 1939),
• Podstawy recytacji i mowy sceniczne (Warszawa, 1959) – wspólnie z H. Szletyńskim i B. Wieczorkiewiczem.

Ordery i odznaczenia

Jan Kochanowicz jest osobą wyróżnioną wieloma prestiżowymi nagrodami i odznaczeniami, potwierdzającymi jego zasługi i wkład w rozwój Polski.

• krzyż komandorski z gwiazdą orderu odrodzenia polski, 1959,
• krzyż kawalerski orderu odrodzenia polski, 15 lipca 1954,
• medal 10-lecia polski ludowej, 19 stycznia 1955,
• odznaka 1000-lecia państwa polskiego, 1967.

---

Oceń: Jan Kochanowicz

---