Leon Marchlewski

---

Życiorys

Dzieciństwo i młodość (1869–1890)

Leon Marchlewski przyszedł na świat 15 grudnia 1869 roku we Włocławku. Był dzieckiem Józefa Marchlewskiego, kupca zbożowego, oraz Emilii Augusty Rückersfeldt, niemieckiej guwernantki. W rodzinie Leon miał czworo starszego oraz dwoje młodszego rodzeństwa – w tym trzy siostry i trzech braci, wśród których znajdował się Julian Marchlewski, urodzony w 1866 roku.

Podstawową edukację zdobył w rodzinnym Włocławku, natomiast dalszą, w tym gimnazjum, zakończył w Warszawie. W już młodym wieku zaczął interesować się chemią, co rozwijał przy wsparciu Napoleona Milicera, uznanego chemika, który kierował pracownią chemiczną Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. To właśnie tam młody Leon znalazł zatrudnienie, co stanowiło istotny krok w jego edukacyjnej ścieżce.

Praca w Szwajcarii i Anglii (1890–1900)

Pod wpływem Milicera, w 1888 roku, Marchlewski postanowił wyjechać do Zurychu, gdzie rozpoczął studia na politechnice. Ukończył je w 1890 roku, zdobywając tytuł „chemika technicznego”. Następnie związał się z profesorem Jerzym Lungim, gdzie pracował jako asystent. Wkrótce obronił również doktorat, którego tematem były Krytyczne studia nad metodami oznaczenia siarki siarczkowej.

Po uzyskaniu stopnia doktora, Marchlewski przeniósł się do Kersel koło Manchesteru, gdzie zajął się pracą jako asystent Edwarda Schuncka, chemika-organika. W latach 1896–1897 był beneficjentem stypendium AU z obszaru chemii organicznej. W tym czasie, kierował naukowym laboratorium w fabryce „Claus and Ree” w Clayton oraz uczył na Manchester Institute of Technology.

Praca w Polsce (1900–1946)

Powróciwszy do Polski w roku 1900, Marchlewski nostryfikował swój doktorat oraz uzyskał habilitację, która opierała się na pracy dotyczącej chlorofilu. W latach 1900-1906 pełnił funkcję starszego inspektora w Ogólnym Zakładzie Badań Środków Spożywczych w Krakowie, współpracując z Odona Bujwidem. Na Uniwersytecie Jagiellońskim zapoczątkował wykłady z technologii chemicznej oraz chemii organicznej, co przyniosło mu dużą popularność w akademickich kręgach.

W 1918 roku, Leon Marchlewski, nadal będąc profesorem, pełnił szereg ważnych funkcji, w tym dekanatu i rektora UJ. Poza swoją aktywnością na uczelni, zorganizował Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, a także dyrektorował nad projektem wytwórni „surowicy” przeciwksięgosuszowej w 1920 roku. Było to kluczowe przedsięwzięcie, które miało na celu walkę z pomorem.

W ciągu trzydziestu lat, od 1909 do 1939, Leon Marchlewski prowadził analizy wód mineralnych na południu Polski. Po śmierci został pochowany na cmentarzu Rakowickim, a ceremoniom pogrzebowym przewodniczył arcybiskup Adam Stefan Sapieha.

Tematyka badań naukowych

Zakres zainteresowań naukowych Leona Marchlewskiego obejmował różnorodne zagadnienia z wielu dziedzin chemii. Jego badania dotykały kamiennych fragmentów tak zróżnicowanych jak chemia nieorganiczna, analityczna, organiczna, biochemia oraz technologia chemiczna.

Wśród najważniejszych tematów, które zasługiwały na szczególne wyróżnienie, można wymienić:

• wytrwałe poszukiwania podobieństw między porfirynowym szkieletów chlorofilu a hemoglobiną, co jest związane z próbami znalezienia dowodów na chemiczną jedność organizmów zwierzęcych i roślinnych,
• badania struktury cukrów, gdzie w laboratorium E. Schuncka zidentyfikował różnorodne cukry obecne w glikozydach (takich jak arbutyna, florydzyna i datyscyna) oraz wyjaśnił budowę cząsteczki rubiadyny, będącej składnikiem glikozydu pozyskiwanego z korzenia marzanny farbiarskiej, znanym także jako indykan roślinny, który służy do produkcji indygo,
• badania nad barwnikami antrachinonowymi i naftochinonowymi.

W trakcie swoich badań, Marchlewski wykorzystywał nowoczesne metody pomiarów fizykochemicznych, stając się pionierem zastosowań spektrofotometrii w zakresie UV do ustalania struktury molekularnej (tzw. widmo pasmowe). W obszarze chemii analitycznej, opracował także innowacyjne metody oznaczania zawartości różnych substancji:

• szacowania stężenia węgla w związkach chemicznych z pomocą miareczkowania wolumetrycznego; wspólnie z J. Lungem stworzył aparaturę do analizy zawartości węglanów, znaną jako aparat Lunge-Marchlewskiego,
• określania zawartości jodu w różnych związkach,
• mierzenia stężenia tlenków siarki oraz tlenków azotu w toku produkcji kwasu siarkowego i kwasu azotowego, stosując analizę gazometryczną gazów nitrozowych.

Leon Marchlewski z powodzeniem opracował i wdrożył także system analiz mineralnych wód w południowej Polsce, znacząco przyczyniając się do rozwoju badań w tej dziedzinie.

Publikacje

Leon Marchlewski był niezwykle płodnym autorem, mającym na swoim koncie ponad 200 różnych publikacji, składających się z artykułów naukowych, prac doświadczalnych, monografii oraz podręczników, a także tekstów popularnonaukowych. Oto przykłady niektórych jego prac, które można znaleźć w zbiorach Google Books:

1892
– „Kritische Studien über die Sulfidschwefelbestimmungsmethoden” (praca doktorska), Wiesbaden: Kreidel
– „Studien über Roussins Salz” (współautor: J. Sachs)

1893
– „Studien über einige natürliche Zuckerarten” (współautor: Henry Edward Schunck)
– „Zur Kenntnis der Zersetzung der salpetrigen Säure in Lösungen von Salpetersäure” (współautor: Beniamin Lilienstern)

1895
– „Die Chemie des Chlorophylls” German, Hamburg, Leipzig, Voss
– „Zur Chemie des Chlorophylls, 3. Abh. Eingelaufen am 26. August 1865” (współautor: Henry Edward Schunck)
– „Contributions to the Chemistry of Chlorophyll, Wydanie 6” (współautor: Henry Edward Schunck)
– „Zur Kenntniss der rothen Isomeren des Indigotins und über einige Derivate des Isatins” (współautor: Henry Edward Schunck)

1896
– „Zur Kenntniss des Isatins, 3. Abhandlung” (współautor: Henry Edward Schunck)
– „Contributions to the Chemistry of Chlorophyll: Phylloporphyrin and hæmatoporphyrin: a comparison, Wydanie 7” (współautor: Edward Schunck)

1901
– „Marceli Nencki: ein Nachruf”
– „O kumarofenazynach, Część 2” (współautor: Jan Sosnowski)

1902
– „Studium nad izatyną” (współautor: Antoni Korczyński)
– „Ze studiów nad chlorofilem”

1904
– „Studies on the Blood Colouring Matter, Tom 2” (współautor: Józef Hetper)

1905
– „Teorye i metody badania współczesnej chemii organicznej”

1906
– „Zur Kenntnis der Pechmanns’schen Farbstoffe, Tom 1” (współautor: Tadeusz Koźniewski)
– „O barwikach Pechmana, Część 1” (współautor: Tadeusz Koźniewski)

1907
– „Studien über natürliche Farbstoffe”
– „Studies on Colouring Matters of the Chlorophyllgroup” (współautor: Jan Robel)
– „Chemia jako jeden z czynników nowożytniego rozwoju ekonomicznego”
– „Zur Phylloxanthinfrage”
– „Zur Chemie des Chlorophylls” (współautor: Tadeusz Koźniewski)

1908
– „Zur Kenntnis des Hämopyrrols” (współautor: J. Retinger)
– „Über die Einwirkung von Säuren auf Chlorophylle” (współautorzy: Lad Hildt, Jan Robel)
– „Der endgültige Beweis der Identität des Chlorophyllpyrrols und Hämopyrrols” (współautor: L. Barabasz)
– „Über die Umwandlung des Chlorophylls unter dem Einfluss von Säuren” (współautorzy: Lad Hildt, Jan Robel)
– „Über die Umwandlung des Phyllotaonins in Phytorhodine” (współautor: Tadeusz Koźniewski)

1909
– „Die Chemie der Chlorophylle und ihre Beziehung zur Chemie des Blutfarbstoffs”
– „Zur Kenntnis des Hämopyrrols, Tom 2” (współautor: Z. Leyko)

1910
– „Bestimmung des Chlorophylls in Pflanzenteilen” (współautor: Henryk Malarski)
– „Über Chlorophyllan, Allochlorophyllan und Chlorophyllpyrrol” (współautor: Henryk Malarski)
– „Über Azofarbstoffe des 2. 4-Dimethylpyrrols und Hämopyrrols” (współautor: Jan Robel)

1911
– „Über die Phyllohämin, Tom 2” (współautor: Jan Robel)
– „Über die Dualität der Chlorophyllane und das Allochlorophyllan” (współautor: J. Marszałek)
– „On Phylloporphyrine” (współautor: Jan Robel)
– „Über die Dualität der Chlorophyllane”

1912
– „Über die Dualität des Chlorophylls und das wechselnde Verhältnis seiner Komponenten” (współautor: Carl Alfred Jacobson)
– „Methoden zur Bestimmung der Komponenten des Chlorophylls (des Neo- und Allochlorophylls)” (współautor: Carl Alfred Jacobson)
– „Die spektralen Eigenschaften der beiden Chlorophyllane”
– „The Absorption of Ultraviolet Light by Organic Substances (XLII): Datiscetin, Morin and Quercetin” (współautor: Jan Robel)
– „Zur Kenntnis des Blutfarbstoffs” (współautor: Jan Grabowski)
– „Über die Porphyrine des Phyllocyanins und Phylloxantins” (współautor: Jan Grabowski)
– „Über ß-Phylloporphyrin” (współautor: Jan Zygmunt Robel)

1913
– „Über die Inkonstanz des Chlorophyllquotienten in Blättern und ihre biologische Bedeutung” (współautor: H. Borowska)
– „Zur Chemie des Chloropylls: Antwort an Herrn R. Willstätter”
– „Über Phyllocyanin und Phylloxantin” (współautor: Henryk Malarski)
– „Phyllocyanin und Phylloxanthin Schunck’s” (współautor: Henryk Malarski)

1916
– „Podręcznik do badań fizyologiczno-chemicznych: metody fizyczne, ogólnochemiczne i analiza moczu”

1921
– „Chemja fizjologiczna według wykładów prof. dra L. Marchlewskiego”

1923
– „Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach w walce z księgosuszem w Polsce”

1924
– „Chemja organiczna”
– „Podręcznik do badań fizyologiczno-chemicznych: Metody fizyczne, ogólnochemiczne i analiza moczu, Tom 1”
– „Extinction Coefficients of Benzoic Acid and Phenol” (współautor: Ewa Kępianka)

1926
– „The Absorption of Ultraviolet Light by Copper Sulphate Solutions” (współautor: Lucjan Kwieciński)
– „Absorption of Ultraviolet Light by Hydroxyacids, Hydroxy-phenols and Cresols” (współautor: Ewa Kępianka)

1927
– „The Absorption of Ultraviolet Light by Glucose, Laevulose and Lactose” (współautor: Lucjan Kwieciński)

1928
– „The Absorption of Ultraviolet Light by Some Albuminous Substances” (współautor: Jadwiga Wierzuchowska)
– „The Absorption of Ultraviolet Light by the Inversion Products of Saccharose” (współautor: Ewa Kępianka)
– „Absorption of Ultraviolet Light by the Glucosans” (współautor: Lucjan Kwieciński)

1929
– „Absorption of Ultraviolet Light by Some Purine Derivatives and Allied Substances” (współautor: Jadwiga Wierzuchowska)

1932
– „Warunki powstawania witamin i hormonów w ustroju zwierzęcym”

1933
– „W sprawie nowej ustawy o szkołach akademickich”

1935
– „Absorption of Ultraviolet Light by Some Hormones and Allied Substances (40)” (współautor: Bolesław Skarżyński)

1936
– „The Absorption of Ultraviolet Light by Organic Substances (XLII): Datiscetin, Morin and Quercetin” (współautor: Renata Grinbaum)

1937
– „Chemia fizjologiczna: podręcznik dla lekarzy i studentów medycyny, biologów, chemików i farmaceutów, Część 1” (współautor: Jakub Parnas, Tadeusz Baranowski)
– „The Absorption of Ultraviolet Light by Some Organic Substances (XLV): Derivatives of Phenantrene and Indole” (współautor: Renata Grinbaum)

1939
– „Absorption of Ultraviolet Light by Some Organic Substances: Pochłanianie Światła Nadfioletowego Przez Niektóre Substancje Organiczne. Some azines. Niektóre aziny, Tom 46” (współautor: Władysław Bednarczyk)
– „Absorption of Ultraviolet Light by Some Organic Substances (48): Indigotin and Indirubin” (współautor: J. Cholewiński)

1950
– „Chemia fizjologiczna, Tom 2” (współautor: Bolesław Skarżyński)

1951
– „Chemia organiczna: Związki tłuszczowe (alifatyczne), Tom 1”

Działalność społeczna i polityczna

Leon Marchlewski był osobą, która odgrywała istotną rolę w działalności społecznej i politycznej w Polsce. W roku 1922 zaangażował się w Centralny Komitet YMCA w Polsce, czyli w Związek Młodzieży Chrześcijańskiej, prowadząc stowarzyszenie przez jego pierwsze dwa lata istnienia. W skład Komitetu wchodzili m.in. znani działacze, tacy jak prof. Stanisław Estreicher, generałowie Józef Czikel oraz Mieczysław Norwid-Neugebauer, przemysłowcy Alfred Grohman i Feliks Krusher, dyrektor wileńskiego okręgu Polskich Kolei Państwowych Emil Landsberg, minister zdrowia Witold Chodźko, minister opieki społecznej Ludwik Darowski, wiceminister edukacji Tadeusz Łopuszański oraz poeta Jan Kasprowicz. Warto dodać, że Leon Marchlewski w roku 1923 objął stanowisko pierwszego prezesa polskiej YMCA, które sprawował przez dekadę.

Prowadząc niewielkie gospodarstwo rolne w Konarach, nabytym w roku 1910, Marchlewski zainteresował się ruchem ludowym, co zaowocowało nawiązaniem kontaktu z Wincentym Witosem. Wstąpił do PSL „Piast”, gdzie został członkiem Rady Naczelnej w latach 1927–1931. W roku 1928 rozpoczął swoją karierę polityczną, kandydując do senatu z listy nr 25 (Polski Blok Katolicki PSL „Piast” z Chrześcijańską Demokracją). W wyniku tych wyborów został pierwszym zastępcą senatora, a już w styczniu 1930 roku uzyskał mandat senatora RP II kadencji, zajmując miejsce po zmarłym ks. Janie Albrechcie. W wyniku kolejnych wyborów w listopadzie 1930 roku, Marchlewski został również senatorem III kadencji, pozostając w Klubie Parlamentarnym Posłów i Senatorów Chłopskich.

W swojej działalności politycznej opowiadał się za zjednoczeniem stronnictw Centrolewu, dążąc do realizacji wspólnego programu. W czerwcu 1930 roku brał udział w kongresie Centrolewu w Krakowie, gdzie jego wystąpienie zostało zapamiętane przez Wincentego Witosa jako „bardzo rozumne i bardzo łagodne”. Podczas manifestacji na rzecz przywódców Centrolewu, przed procesem brzeskim, Marchlewski współpracował z krakowskim środowiskiem naukowym, stając po stronie aresztowanych, wśród których był również Witos.

W latach 1933–1938 członek Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego, przewodził delegacji protestującej u wojewody krakowskiego Mikołaja Kwaśniewskiego przeciwko brutalnym represjom w stosunku do ludności wiejskiej, m.in. w powiecie ropczyckim. Marchlewski był także czynnym zwolennikiem Związku Młodzieży Wiejskiej, angażując się w jego działalność od momentu powstania w 1930 roku oraz wspierając finansowo wydawanie czasopisma „Znicz”. Jako przeciwnik reformy szkolnictwa wyższego wprowadzonej przez jędrzejewiczów, opublikował również broszurę poświęconą nowej ustawie o szkołach akademickich.

Na zakończenie swojej kariery politycznej, 29 grudnia 1945 roku, został posłem do Krajowej Rady Narodowej reprezentując Polskie Stronnictwo Ludowe. Jego życie zakończyło się kilka dni później, pozostawiając po sobie znaczący ślad w polskiej polityce i społeczeństwie.

Członkostwo stowarzyszeń naukowych

Leon Marchlewski był osobą o niezwykłej aktywności w różnorodnych stowarzyszeniach naukowych zarówno w kraju, jak i za granicą. Jego członkostwo można symbolicznie podzielić na następujące grupy:

• Akademia Umiejętności – od 1899 roku działał jako członek korespondent, a od 1903 roku był pełnoprawnym członkiem akademii,
• Polska Akademia Umiejętności – w marcu 1926 roku był delegatem na walne zgromadzenie do zarządu PAU, w czerwcu 1939 roku pełnił funkcję wiceprezesa PAU, a także od 1938 roku przewodniczył Komisji PAU, która miała na celu zreformowanie nomenklatury chemicznej zgodnie z zaleceniami Rady IUPAC. Reprezentował PAU na licznych międzynarodowych kongresach chemicznych oraz różnych konferencjach i zjazdach,
• Polskie Towarzystwo Chemiczne – był członkiem założycielem oraz pełnił rolę prezesa w latach 1919–1921 oraz w roku 1927,
• Polskie Towarzystwo Fizjologiczne – tytuł członka honorowego,
• Towarzystwo Lekarskie Krakowskie i Lwowskie – również w tej organizacji aktywnie działał (patrz historia PTL),
• Towarzystwo Naukowe w Warszawie i we Lwowie – odznaczony tytułem członka honorowego,
• Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej – wiceprezes IUPAC, od 1925 roku przewodniczący Polskiego Komitetu Narodowego,
• Towarzystwo Chemików Francuskich (Société chimique de France) – przyznany tytuł członka honorowego,
• Jugosłowiańska Akademia Nauk,
• Akademia Rolnicza w Czechosłowacji,
• Rumuńskie Towarzystwo Chemiczne.

Jego zaangażowanie i wkład w działalność tych organizacji miały ogromne znaczenie dla rozwoju nauk przyrodniczych i chemii w Polsce oraz Europie.

Ordery i odznaczenia

Leon Marchlewski był osobą uhonorowaną licznymi odznaczeniami, które świadczyły o jego znaczącym wkładzie w życie społeczne i polityczne. Poniżej przedstawiamy szczegółową listę wyróżnień, które otrzymał w trakcie swojej kariery:

• krzyż komandorski Orderu Odrodzenia Polski, otrzymany 30 kwietnia 1925 roku,
• złoty krzyż zasługi, przyznany dwukrotnie: po raz pierwszy 11 listopada 1936 roku, a następnie 10 listopada 1938 roku,
• krzyż komandorski Orderu Danebroga, wyróżnienie nadane przez Danię.

Wyróżnienia

Leon Marchlewski zdobył szereg znaczących wyróżnień w uznaniu jego wkładu w rozwój nauki i społeczności lokalnych. Wśród jego osiągnięć znajduje się tytuł Doctor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, co stanowi wyjątkowe uznanie dla jego pracy akademickiej.

Oprócz tego, Marchlewski został uhonorowany tytułami honorowego członka wielu stowarzyszeń naukowych, co świadczy o jego wpływie na różnorodne dziedziny wiedzy. Dodatkowo, został uznany za honorowego członka Związku Młodzieży Wiejskiej oraz piastował funkcję honorowego prezesa Zarządu Grodzkiego PSL w Krakowie w 1945 roku, podkreślając jego zaangażowanie w ruch ludowy.

Życie rodzinne

Leon Marchlewski miał swoją rodzinę, która odegrała znaczącą rolę w jego życiu. Jednym z jego braci byłJulian Marchlewski, prominentny działacz komunistyczny, który pozostawił po sobie ślad w historii. Jego pierwsze małżeństwo miało miejsce w 1898 roku, kiedy to związał się z Fanny Hargreavses. Z tego związku narodziło się trzech synów, z których każdy wybrał różne ścieżki zawodowe.

Najstarszym z nich był Teodor, znany biologią genetyką, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego życie zostało tragicznie przerwane, gdy w listopadzie 1939 roku został aresztowany podczas Sonderaktion Krakau i osadzony w obozie w Oranienburgu. Kolejnym synem był Marceli, który całe swoje życie poświęcił leśnictwu i pełnił funkcję dyrektora Tatrzańskiego Parku Narodowego. Najmłodszy z braci, Jan, także profesor UJ, zajmował się zoologią.

W 1936 roku Leon po raz drugi ożenił się, a jego żoną została Irena Rapaport, co potwierdza jego dążenie do stabilizacji w życiu osobistym.

---

Oceń: Leon Marchlewski

---